Dziedziczenie spadku w polskim prawie

Dziedziczenie to proces przejścia ogółu praw i obowiązków przysługujących zmarłemu na spadkobierców, czyli osoby, którym przysługuje po spadkodawcy spadek. Dziedziczenie spadku może nastąpić w drodze dziedziczenia testamentowego, czyli na podstawie pozostawionego przez zmarłego testamentu, lub ustawowo, czyli na podstawie reguł opisanych w kodeksie cywilnym. Dziedziczenie ustawowe będzie miało miejsce, jeśli zmarły nie pozostawił testamentu lub jeśli testament okazał się nieważny. W niniejszym artykule omówiona zostanie tematyka procesu dziedziczenia od momentu otwarcia spadku do chwili jego przejścia na spadkobierców.

Spis treści:

1. Dziedziczenie spadku po zmarłym – kto jest do niego uprawniony?
2. Czy bliska osoba może zostać pominięta w testamencie?
   • Dziedziczenie spadku po zmarłym – wydziedziczenie
   • Uznanie za niegodnego dziedziczenia
3. Jak zachować się w przypadku powołania do dziedziczenia spadku?
4. Dziedziczenie spadku – dlaczego warto skorzystać z pomocy prawnika?

Dziedziczenie spadku po zmarłym – kto jest do niego uprawniony?

Dziedziczenie spadku po zmarłym może się odbyć na dwa sposoby i od tego zależy krąg osób uprawnionych do majątku zmarłego.

1. Dziedziczenie testamentowe – jeśli spadkodawca pozostawił ważny testament, to ma on co do zasady pierwszeństwo przed regułami określonymi w kodeksie cywilnym i uprawnione do spadku są wskazane przez zmarłego w testamencie osoby. Polskie prawo spadkowe jednak nie przewiduje pełnej swobody w zakresie dysponowania majątkiem na wypadek śmierci, bowiem nawet w przypadku, gdyby testator (autor testamentu) nie chciał przekazać majątku najbliższym osobom (np. żonie, dzieciom), to mogą one mimo to dochodzić części spadku tytułem tak zwanego zachowku.
2. W przypadku braku testamentu lub jego nieważności następuje dziedziczenie ustawowe, czyli dziedziczenie spadku na podstawie tzw. klas dziedziczenia określonych w polskim prawie cywilnym, zgodnie z którymi:
   • w pierwszej kolejności z ustawy do spadku powołane są dzieci i małżonek spadkodawcy – dziedziczą oni w częściach równych, ale część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku (czyli np. jeśli zmarły miałby małżonka i 5 dzieci, ¼ spadku pozostawiona zostaje dla małżonka, a pozostałą część dzielą między sobą dzieci; jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (czyli wnukom zmarłego), przy okazji warto zaznaczyć, że nie dziedziczy małżonek pozostający w separacji,
   • w przypadku braku małżonka dziedziczą wszystko dzieci,
   • w przypadku braku zstępnych (potomstwa) spadkodawcy, obok małżonka powołani do spadku są jego rodzice, udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi 1/4 całości spadku,
   • w przypadku braku zstępnych i małżonka wszystko dziedziczą rodzice,
   • po rodzicach dziedziczy rodzeństwo zmarłego,
   • w przypadku braku powyższych – dziadkowie,
   • w przypadku braku powyższych – pasierbowie,
   • w ostatniej kolejności spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu (tzw. spadkobierca ostateczny). Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się zagranicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Czy bliska osoba może zostać pominięta w testamencie?

Osoby najbliższe zmarłemu mogą zostać przez niego pominięte w testamencie, jednak mimo tego przysługuje im roszczenie o tak zwany zachowek. Zachowek to rozwiązanie w polskim prawie spadkowym, które ma na celu zabezpieczenie interesów najbliższych osób spadkodawcy.

Zgodnie z art. 991. § 1 kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, ⅔ wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Jeśli więc bez uzasadnionej przyczyny dziecko lub małżonek zostaną pominięci w testamencie, mogą i tak dochodzić zachowku, jako części tego, co odziedziczyliby w przypadku dziedziczenia ustawowego. Przykład: Ojciec miał dwie córki jako jedyne spadkobierczynie. Majątek wynosił 200 tys. zł. Do całego majątku powołał jedną z córek, drugą bez uzasadnionej przyczyny pominął. Jest ona pełnoletnia i pracująca, może więc pozwać drugą córkę o zachowek w wysokości 50 tys. zł (powoła wartości udziału, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, czyli połowa ze 100 tys. zł).

Są jednak dwie sytuacje, w których osoba najbliższa może zostać pozbawiona całkowicie prawa do dziedziczenia po zmarłym, tj. wydziedziczenie oraz uznanie za niegodnego dziedziczenia.

Dziedziczenie spadku po zmarłym – wydziedziczenie

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

Uznanie za niegodnego dziedziczenia

Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1. dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2. podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3. umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
4. uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem lub innym organem albo inną umową;
5. uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Jak zachować się w przypadku powołania do dziedziczenia spadku?

W przypadku powołania do dziedziczenia polskie prawo przewiduje trzy możliwości:

1. Przyjęcie spadku wprost – spadkobierca odpowiada za długi spadkowe całym majątkiem, zarówno spadkowym jak i swoim osobistym;
2. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza – spadkobierca odpowiada tylko do wysokości aktywów spadku ustalonych według spisu inwentarza, nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe własnym majątkiem;
3. Odrzucenie spadku.

Osoba powołana do dziedziczenia powinna w terminie 6 miesięcy określić czy przyjmuje, czy odrzuca spadek. W przypadku braku złożenia takiego oświadczenia przyjmuje się, iż osoba taka przyjęła spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub pisemnie z podpisem urzędowo poświadczonym.

Dziedziczenie spadku – dlaczego warto skorzystać z pomocy prawnika?

Dziedziczenie spadku to bardzo istotny proces, zwłaszcza, że zgodnie z kodeksem cywilnym oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane. Oznacza to, że decyzję tę należy podjąć bardzo rozważnie, analizując wszelkie aspekty danej sprawy, bo z raz podjętej decyzji nie można się już wycofać. Z tego też powodu zapraszamy do kontaktu z naszymi specjalistami, którzy pomogą Państwu podjąć właściwą i roztropną decyzję.